Μολύβια και σφαίρες

του Γ. Ανανδρανιστάκη

Στα γραφεία του Charlie Hebdo συγκρούστηκαν δύο συστήματα σκέψης. Από τη μια ο πνευματικός ντετερμινισμός, ένα σύστημα εντελώς ερμητικό, πύργος τσιμεντένιος, χωρίς πορτοπαράθυρα, ούτε καν χαραμάδες. Όλα είναι προδιαγεγραμμένα, οι ίδιες πράξεις οδηγούν πάντοτε στα ίδια αποτελέσματα, τίποτα δεν αλλάζει, τίποτα δεν πρέπει να αλλάξει, εις τους αιώνας των αιώνων, αμήν. Και πέρα από τους αιώνες, άμα λάχει. Αυτή είναι η βασική διαφορά του θρησκευτικού ντετερμινισμού από τους άλλους, τους >>>

 

ιδεολογικούς, δεν περιορίζεται στο εδώ και τώρα, επεκτείνεται και στο επέκεινα, καζάνια της κολάσεως, ουρί του παραδείσου, όλα λεπτομερώς περιγεγραμμένα.

 

Από τη μία ο ντετερμινισμός κι από την άλλη η σάτιρα. 

Η ελευθερία του λόγου στην απόλυτη έκφρασή της, πέρα από τα θεσμισμένα όρια και τις τρέχουσες δοξασίες. 

Η σκέψη ως ειρωνεία, ως αιφνίδια ρήξη με τη ροή των πραγμάτων, ένα σαράκι που εισδύει στους τσιμεντένιους πύργους και τους κατατρώγει από μέσα, μέχρι να γίνουν άμορφες μάζες από χώμα. 

Η σκέψη ως διαρκής αμφισβήτηση, αμφισβήτηση των πάντων, ενίοτε και των ίδιων των όρων και των ορίων της σκέψης.

Ο θρησκευτικός ντετερμινισμός εισέβαλε στα γραφεία του Charlie Hebdo και πυροβόλησε τη σάτιρα. 

Πυροβόλησε την ειρωνεία, για να πάψει να κατατρώγει σαν σαράκι τον τσιμεντένιο πύργο του φανατισμού. 

Πυροβόλησε την αμφισβήτηση, για να πάψει να φωτίζει σαν λαμπτήρας τις αποτρόπαιες, τις σαθρές, τις φαιδρές εντέλει όψεις μιας ιδεολογίας που μπορεί να καταντήσει φονική. 

«Πιο πολύ απ' όλους φοβάμαι τους αγέλαστους», έλεγε ο Γαργαντούας, ο καλοκάγαθος γίγαντας του Ραμπελαί, αναφερόμενος στους αγέλαστους της μεσαιωνικής Καθολικής Εκκλησίας. 

Ορθώς τους φοβάσαι, καλέ Γαργαντούα, οι αγέλαστοι είναι ικανοί για όλα, για πυρές, για σφαίρες, για αποκεφαλισμούς, για φυλακίσεις, για εξορίες.

Οι σφαίρες σκοτώνουν, καμιά φορά όμως σκοτώνουν και τα μολύβια και όχι πάντοτε μεταφορικώς. 

Η σάτιρα μπορεί να γίνει σκληρή, απάνθρωπη, επικίνδυνη, κάποιες διηγήσεις ισχυρίζονται ότι ο σατιρικός ποιητής Αρχίλοχος είχε οδηγήσει με την τέχνη του σε αυτοκτονία τον πατέρα που αρνήθηκε να τον παντρέψει με την κόρη του. 

Ποια είναι, άρα, τα όρια της σάτιρας; 

Είναι τα όρια που θέτει η καλλιτεχνική ηθική, η οποία διαφέρει από την προσωπική ηθική ως προς τούτο: έχει ως μέτρο το ίδιο το έργο τέχνης.

 

Για να το κάνουμε πιο κατανοητό: 

Πρέπει ή δεν πρέπει να απεικονίζεται στα έργα τέχνης ο Μωάμεθ; 

Αν το έργο είναι μέτριο, μια προβοκατόρικη αρλούμπα που έχει σκοπό να διεγείρει τα πάθη και να προσπορίσει όφελος στον καλλιτέχνη, ακόμη και τότε, η απεικόνιση του Προφήτη επιτρέπεται, αλλά θα μπορούσε και να λείπει. 

Αν το έργο είναι σημαντικό, διεγείρει συνειδήσεις, τέρπει, διαπαιδαγωγεί, είναι από μόνο του γεγονός αισθητικό, τότε η απεικόνιση του Προφήτη δεν επιτρέπεται απλώς, επιβάλλεται η απεικόνιση, είναι υποχρέωση του καλλιτέχνη έναντι της τέχνης που υπηρετεί. 

Ακόμη κι αν το αντίτιμο είναι οι σφαίρες.